Bo to co nas podnieca, to się nazywa kasa - o bajońskich sumach, kocie w worku i innych finansowych powiedzonkach

Grudzień – miesiąc, w którym mamy wyjątkowao dużo wydatków: mikołajki, prezenty na Boże Narodzenie, świąteczne potrawy, kreacje na Sylwestra… O tak, w tym okresie wydajemy naprawdę sporo pieniędzy. Finansowe Frazeolo będzie jak znalazł na tą porę.

Święta to czas, kiedy dajemy się ponieść magii zakupów i kupujemy wszystkiego na zapas. W tym okresie wydajemy bajońskie sumy, by sprawić radość naszym bliskim i zapewnić im niezapomniane chwile. Jednak mając tyle wydatków można skończyć jak święty turecki – goły i wesoły – no chyba że jest się bogatym jak Krezus i ma się kasy jak lodu. Tylko jak stać się tak majętnym, by móc zaszaleć nie tylko od święta? Co prawda, nie znajdziecie w tym artykule odpowiedzi na to pytanie, jednak na pewno po jego przeczytaniu staniecie się bogatsi o wiedzę na temat etymologii związków frazeologicznych związanych z finansami.

Sprzedaż kota w worku, czyli jak ocyganić diabła?

Jeśli chodzi o kupowanie kota w worku, to można znaleźć kilka wytłumaczeń pochodzenia tego wyrażenia. Najciekawszym z nich jest pewna niemiecka legenda.

W średniowieczu Germanie wierzyli w istnienie niezwykłej monety, która miała zapewnić posiadaczowi dożywotni dobrobyt. A to dlatego, że wspomniana magiczna waluta, raz wydana, wracała do właściciela. Co trzeba było zrobić, żeby stać się jej szczęśliwym posiadaczem? I tu zaczynają się schody… Pozwólcie, że receptę przedstawię wam w kilku krokach. Krok pierwszy – złapać czarnego kota. Krok drugi – wsadzić go do worka. Krok trzeci – worek zawiązać na dziewięćdziesiąt dziewięć supłów. Krok czwarty – w noc noworoczną lub najdłuższą w roku okrążyć trzykrotnie kościół. Krok piąty – zastukać do drzwi świątyni, by wezwać zakrystiana. To jeszcze nie koniec – po tych pięciu krokach pojawi się diabeł… Bez obaw, nie trzeba z nim podpisywać cyrografu! Wystarczy sprzedać worek, przekonując kosmatego klienta, że wewnątrz jest zając. Czart zapłaci wówczas magicznym pieniążkiem. Co dalej? Uciekać! Brać nogi za pas, nim diabeł zorientuje się, że nie kupił zajączka, a… kota w worku.

Kolejne wytłumaczenie nawiązuje do średniowiecznych zakupów, kiedy to wiele rzeczy nabywano w workach. Nie dotyczyło to, co prawda, kotów, ale polscy myśliwi kotem zwali zająca, a te w workach mogły być sprzedawane. Skoro tak, to konsumentowi trudno było stwierdzić, czy mięso nie zaczęło się już psuć.

Średniowiecze to okres w historii, w którym koty miały ogromną wartość. Z ich skór wykonywano odzież, obicia do krzeseł i mięciutkie dywaniki. Zwykle łapano koty bezpańskie, ale znacznie cenniejsze były zadbane kociaki domowe, dlatego często zdarzało się, że kradziono je właścicielom. Zjawisko to było tak powszechne jak obecnie kradzieże rowerów we Wrocławiu. By zapobiec przerobieniu ulubieńców na dywan, właściciele wypalali im znamię na skórze. Taki naznaczony futrzak tracił na wartości rynkowej. Paserzy sprzedający kradzionego zwierzaka musieli liczyć na to, że producent wyrobów skórzanych nie obejrzy dokładnie kociaka i kupi przysłowiowego (i dosłownego) kota w worku.

Skąd pozyskać bajońskie sumy?

Określenie bajońskie sumy pochodzi od nazwy francuskiego miasta – Bajonna. Tam właśnie 10 maja 1808 roku zostało podpisane porozumienie, na mocy którego Księstwo Warszawskie winne było Napoleonowi 20 mln franków (tyle właśnie pierwotnie wynosiła bajońska suma). Dla niewielkiego państewka była to niewyobrażalna kwota, mimo iż jej spłatę rozłożono na trzy lata. Skąd taki ogromny dług wobec Napoleona? Wszystko przez to, że po rozbiorach Polski rząd pruski bardzo chętnie udzielał wysokooprocentowanych kredytów mieszkańcom dawnej RP, nawet jeśli oczywistym było, że nie będą oni w stanie spłacić tej pożyczki. Po kilku latach łączna suma zadłużenia wraz z odsetkami wynosiła ponad 47 mln franków. Na mocy pokoju w Tylży w 1807 roku część pierwszego zaboru, zabór drugi oraz trzeci znalazły się pod władzą Napoleona, który utworzył z większej części tych ziem Księstwo Warszawskie. Napoleon zrzekł się dochodów z Księstwa oraz wierzytelności na rzecz formalnie panującego tam króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta w zamian za wypłacenie gotówką wspomnianej już bajońskiej kwoty 20 mln franków. Można by pomyśleć, że facet miał gest, jednak wspomniane 47 mln długu w rzeczywistości było nie do odzyskania. Lepszy rydz niż nic.

Bogaty jak Krezus – druga strona medalu

Kto z was nie marzył o tym, żeby być bogatym jak Krezus, mieć kasy jak lodu, zbijać kokosy, czy spać na pieniądzach? Niestety, jak już wspomniałam, nie mogę spełnić waszych marzeń, ale opowiem wam o etymologii niektórych bogatych frazeologizmów.

Krezus, którego imieniem określa się dziś majętnych ludzi, był ostatnim królem Lidii – historycznej krainy znajdującej się na terenie zachodniej Azji Mniejszej. Zasłynął z niesłychanego bogactwa, lecz mało kto wie, że poniósł on ogromną klęskę. Władca ten był żądny sławy i pieniędzy, dlatego wszczynał wojny i podbijał kolejne ziemie. Jednocześnie pamiętał o tym, że w interesach trzeba być ostrożnym, więc przed każdym najazdem na obcą ziemię pytał wyroczni delfickiej o radę. Niestety, Krezus miał problemy z interpretacją odpowiedzi i w efekcie został pokonany przez Cyrusa – króla Persji. Jego dalsze losy nie są znane. Krążą pogłoski, że rzucił się w ogień z rozpaczy, inni twierdzą, że żył jeszcze wiele lat na dworze jako doradca samego Cyrusa, albo że został wygnany do Ekbatany – stolicy państwa Medów. Bez względu na to co się z nim dalej działo, sławę przyniosły mu skarby i wymuszone daniny (od miast Azji Mniejszej), które gromadził w jednej z kopalń złota w Sardes.

Szlachta ma kasy jak lodu...

Mieć forsy jak lodu, kto by nie chciał? Ale o co chodzi z tym lodem? Powiedzenie mieć kasy jak lodu odnosi się do dworskiej lodowni – ówczesnego odpowiednika dzisiejszej lodówki. Lodownie budowano w zagłębieniach lub w dawnych lochach, w miejscach zacienionych, blisko dworu. Od dołu wykopanej dziury układano cembrowany, sklepiony mur. Podłoga, na której ustawiano żywność i napoje była ułożona na drewnianych belkach, a pod nią składowano zapasy lodu na cały rok. Zimą, podczas mrozów, o których dziś możemy tylko poczytać, wydobywano lód z zamarzniętych zbiorników wodnych i zwożono do lodowni.

 Niektórzy twierdzą, że wobec globalnego ocieplenia wspomniany frazeologizm diametralnie zmieni znaczenie i będzie oznaczał ‘mieć bardzo mało pieniędzy

Błękitna krew – ludzie-smerfy

Skoro już jesteśmy przy dworskich klimatach pozwólcie, że wyjaśnię, skąd wzięło się powiedzenie mieć błękitną krew. Otóż dawniej wśród arystokracji modna była bladość skóry, a przy bladej i cienkiej skórze widać żyły, które wyglądają na niebieskie – stąd wniosek, że w żyłach tych ludzi musi płynąć błękitna krew. Dobra, dobra, to najbardziej popularne wytłumaczenie, ale nie jedyne. Pozostańmy przy szlachcie: krążą pogłoski, że ponieważ jadała ona ze srebrnych naczyń, to często zapadała na tak zwaną srebrzycę. Przedawkowanie srebra powoduje odkładanie się związków tego pierwiastka w organizmie; widocznym objawem jest niebiesko-szary kolor skóry. Łatwo więc wywnioskować, że choroba ta imała się wyłącznie arystokracji, która połykała cząsteczki srebra wraz z jedzeniem. Chłopi, którzy jedli z drewnianych naczyń, byli bezpieczni. Osoba, która zachoruje na srebrzycę, już do końca życia będzie miała niebieską skórę. Jeśli chcecie zobaczyć, jak wygląda człowiek chory na srebrzycę, to wpiszcie nazwę tej choroby w wyszukiwarce. W grafice wyświetlą wam się zdjęcia Paula Karasona, zwanego Papa Smerfem, który leczył zapalenie skóry zakazanym w USA srebrem koloidalnym i stał się niebieski. Błękitna krew przyniosła mu sławę i pieniądze, lecz już do końca życia miał nienaturalny kolor skóry.

Słyszałam kiedyś również historię o pewnej rodzinie królewskiej, która cierpiała na rzadką chorobę genetyczną powodującą niebieskie zabarwienie krwi. Postanowiłam sprawdzić, czy takie schorzenie rzeczywiście istnieje i okazało się, że tak i nazywa się Methemoglobinemia. Jest ono spowodowana mutacją genetyczną, prowadzącą do tego, że we krwi oprócz hemoglobiny występuje methemoglobina, czyli hemoglobina utleniona na skutek nieodwracalnej reakcji. W skład methemoglobiny wchodzi żelazo na III stopniu utlenienia (a nie II, jak w hemoglobinie), co powoduje, że nie przyłącza i nie przenosi ona tlenu. Ludzie cierpiący czy to na srebrzycę, czy na Methemoglobinemię, za sprawą niebieskiego zabarwienia skóry zwani są potocznie ludźmi-smerfami.

Ale błękitna krew to nie tylko symbol szlacheckich korzeni, w Rosji frazeologizm ten miał zupełnie inne znaczenie…

Spod ciemnej gwiazdy

Błękitna krew w Rosji nie świadczy o szlacheckim pochodzeniu, o nie. Wszystko to dlatego, że bławatnoj – ‘niebieski’, to symbol zepsucia i w ten sposób określa się najcięższych kryminalistów, nie zaś arystokratów.

Skoro już weszliśmy na drogę przestępstwa, czas wyjaśnić pranie brudnych pieniędzy. W latach 20. i 30. gangi w USA nabywały publiczne pralnie, by zalegalizować środki uzyskane z przemytu alkoholu, tytoniu czy narkotyków oraz innych czynów zabronionych. Stąd pranie pieniędzy oznacza techniki, które mają na celu stworzenie pozorów legalnego nabycia środków, a jednocześnie ukrycia ich nielegalnego pochodzenia.

Pieniądz nie śmierdzi – urynobiznes

Pecunia non olet – ‘pieniądz nie śmierdzi’; te słowa wypowiedział dawno, dawno temu prawdopodobnie Wespazjan – cesarz chcący odbudować finanse Imperium Rzymskiego. Mawia się, że wprowadził podatek od korzystania z toalet publicznych, jednakże dotarłam do nieco innej historii. Czy toalety publiczne były płatne czy nie – to nie jest ważne. Istotne jest jednak, że to co zostawiali tam ludzie, było później wykorzystywane w działalności rzemieślniczej. Chodzi tutaj o mocz, który był zbierany w wielkich naczyniach, a następnie sprzedawany garbarzom. Uryny używano przy garbowaniu skór, więc niewątpliwie była w cenie. Dlatego bez względu na to, czy toalety były płatne, ich właściciele i tak zarabiali – i to nie mało. Jaką rolę odegrał tu Wespazjan? Otóż postanowił nałożyć podatek na handel tym cennym w garbarstwie płynem. Jak można się domyślić, krytyce nie było końca, a najbardziej na władcy zawiódł się jego syn, Tytus, który nie popierał tego obrzydliwego pomysłu. Wespazjan, jak na ojca przystało, postanowił przeprowadzić z synem na ten temat poważną rozmowę, podczas której podsunął mu monetę pod nos i zapytał, czy czuje jakiś zapach. Syn zaprzeczył, na co ojciec odpowiedział: „Widzisz, synu, to pieniądz z moczu, a nie śmierdzi. Pecunia non olet!”.

A po świętach… – goły jak święty turecki

W okresie przedświątecznym kupujemy dużo za dużo, a później kończymy jak święty turecki, czyli jak muzułmański asceta i mistyk. Prawdopodobnie po raz pierwszy porównanie goły jak święty turecki pojawiło się w „Perygrynacji do Ziemi Świętej” Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, która powstała w XVI wieku. Autor dzieła opisuje pielgrzymkę do Ziemi Świętej z lat 1582-84. Będąc w Damaszku, spotkał prawdziwego świętego tureckiego, który nie miał ani włosów, ani brody, ani nawet ubrania. Okazało się, że należał do grona ludzi, którzy gardzą życiem doczesnym. W ustępie zatytułowanym „Owoc tureckiej wiary”, Radziwiłł pisze o tym doświadczeniu: „Znajdują się też tu ludzie, którzy się za nabożne udawają, tak zimie, jako lecie nagucko bez wszego zgoła okrycia chodzą, głowę i brodę ogoliwszy. Napadłem [spotkałem] w Damaszku na jednego i rozumiałem, że szalony, ale gdym pytał, powiedziano, że to człek święty i żywota niewinnego, który światem i doczesnym szczęściem pogardziwszy, na ziemi anielski żywot prowadzi”.

Magdalena Legendziewicz